به نام خدا

نگاهی تازه به عملکرد میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر)

تنظیم ونگارش: احمد مهدی زاده، دبیر تاریخ وعلوم اجتماعی دبیرستان غیر دولتی فرهنگ رشت

  مقدمه : تاکنون در مورد میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیر کبیر (امیر نظام) مقالات وکتاب های زیادی نوشته شده است وهمه ما نیز این بزرگ مرد تاریخ معاصر ایران را می شناسیم واز خدمات واصلاحات فراوان وی ، بسیار شنیده ایم. دراین مقاله کوتاه سعی در نوشتن نکاتی دارم که شاید کمتر در مورد آن شنیده یا خوانده ایم. اینک در آستانه سالروز تولد ومرگ امیر کبیر قرار داریم . تولد وی 20 دی 1186 خورشیدی                         (9 ژانویه 1807 م ) وسالروز قتل وی 22 دی 1231 خورشیدی (11 ژانویه 1852) می باشد.

میرزا محمد تقی خان ( امیر نظام ) در یک نگاه اجمالی :

                    میرزا محمد تقی اهل فراهان استان مرکزی ، فرزند کربلایی قربان بیگ فراهانی در سال 1222 هـ .ق (1186 خورشیدی ، 1807 میلادی) در هزاوه فراهان از توابع اراک (سلطان آباد پیشین )متولد شد. کربلایی قربان پدر محمد تقی فراهانی در دستگاه میرزا عیسی ( میرزا بزرگ) پدر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی (صدر اعظم محمد شاه ، سومین شاه قاجار ) سمت آشپزی داشت. مادر امیر کبیر ، فاطمه سلطان دختر استاد شاه محمد بنا از اهالی خراسان بود. امیرکبیر هم صدراعظم ناصرالدین شاه (چهارمین پادشاه قاجاریه ) وهم داماد وی بودکه با خواهرش یعنی عزت الدوله ( دختر محمد شاه ومهد علیا) بین سال های (1231- 1228ش) یعنی بین  سن 42سالگی تا 45 سالگی ازدواج نموده بود. البته قبل از عزت الدوله ، امیر نظام همسری به نام جان- جان خانم داشت که بین سال های (1228- 1209 ش) به مدت 9 سال باهم زندگی نموده بودند.از امیر کبیر چهار فرزند ، سه دختر ویک پسر به یادگار مانده بود. نام فرزندان امیرکبیر : تاج الملوک ، همدم الملوک ، سلطان خانم ومیرزا احمد خان می باشد.

امیر کبیر شب شنبه 18 ربیع الاول 1268 هـ . ق (22 دی 1231 خورشیدی ، 11 ژانویه 1852م ) در سن 45 سالگی توسط حاجب الدوله در حمام فین کاشان به قتل رسید.

آیا امیر کبیر نخستین اصلاح گر عصر قاجار بود؟

         بسیاری امیر کبیر ( امیر نظام ) صدر اعظم ناصرالدین شاه را نخستین اصلاح گر عصر قاجار می دانند. ولی من سال هاست در کلاس های درس خود به دانش آموزان ودانشجویان عزیز ، خاطر نشان می شوم که نخستین اصلاح گر عصر قاجار ، عباس میرزا ولیعهد ، فرزند ارشد فتحعلیشاه قاجار بوده است. او نخستین کسی است که بعد از شکست های نظامی ایران در جنگ با روسیه به فکر فرو رفت وعلت این شکست ها را جویا شد. عباس میرزا ولیعهد در دیدار با سفرای خارجی ، همواره به دنبال چاره کار واصلاح امور نظامی واقتصادی ایران بود. در نهایت او تصمیم گرفت تعدادی از جوانان با استعداد ایرانی را برای آموزش علوم نظامی ودانش های جدید ، به اروپا اعزام نماید. این نخستین گروه از دانشجویان ایرانی برای اعزام به  خارج از کشور بود. این جوانان بعد از آموختن علوم ودانش های جدید ، همگی به کشور باز گشته ومنشا خدمات فراوانی شدند.به عنوان نمونه، میرزا صالح شیرازی که نخستین روزنامه ایران به نام "کاغذ اخبار " را منتشر نمود و نیز سفرنامه ای به نام "سفرنامه میرزا صالح شیرازی " به چاپ رساند. این سفرنامه عقب ماندگی ایران را با پیشرفت وتمدن اروپا مقایسه می کرد ونقش فراوانی در آگاهی بخشی ایرانیان وزمینه های پیدایش انقلاب مشروطه داشت.

         امیر کبیر دنباله رو اصلاحات عباس میرزای ولیعهد بود. وی در دوران نوجوانی به خاطر هوش واستعداد کم نظیرش مورد توجه میرزا بزرگ وسپس قائم مقام فراهانی قرار گرفت وبه ترتیب به سمت منشی گری آن دو دست یافت وبه سرعت مورد توجه عباس میرزا ولیعهد (نایب السلطنه فتحعلی شاه) قرار گرفت. میرزا تقی خان طی سال های آتی بیش از پیش در انجام امور دیوانی وغیره لیاقت وشایستگی نشان داد واصلاحات عباس میرزا را الگوی کار خود می دانست. در نوشتار بعدی در مورد اصلاحات امیر کبیر ، مقام های سیاسی وی در دوران سلطنت قاجار ها ونیز نقش خود امیر کبیر در زمینه سازی دشمنی دیگران و قتلش سخن خواهیم گفت.

(مقاله ادامه دارد.....)